- Dla tego warszawskiego pałacu najczęściej używa się nazwy, pochodzącej od nazwisk pierwszych i ostatnich jego właścicieli prywatnych, czyli Przebendowskich i Radziwiłłów. Zapomniani są natomiast Zawiszowie, a szczególnie Jan Zawisza, prekursor archeologii – powiedział Krzysztof Bąkała, kierownik Działu Edukacji Muzeum Niepodległości w Warszawie, gość programu Piotra Łosia.
Krótka kariera Przebendowskich
Pałac Przebendowskich znajduje się przy Alei Solidarności, będącej na tym odcinku częścią powstałej po II wojnie św. Trasy W-Z. Historyczny adres to Bielańska 14. Na miejscu dawnego drewnianego dworu Niemirów, w 1728 roku zbudowano pałac dla Jana Jerzego Przebendowskiego (1638-1729), podskarbiego wielkiego koronnego, którego kariera rozpoczęła się za czasów Jana III, a kontynuowana była w epoce saskiej. Był on m.in. autorem reform skarbowej i monetarnej za panowania Augusta II. W rękach Przebendowskich obiekt był jeszcze przez część wieku XVIII, znany był również jego dzierżawca, ambasador hiszpański, Pedro Pablo de Aranda (1719-1798), wpływowa postać dworu hiszpańskiego, w Warszawie zapamiętany jako gospodarz licznych balów maskowych, urządzanych właśnie na Bielańskiej.
Kossowscy, a po nich komercjalizacja
Od lat 60. XVIII w. mieszkańcami Bielańskiej 14 zostali Kossowscy: Roch Kossowski (1737-1813), podskarbi wielki koronny i jego żona, znana z urody Barbara z Bielińskich. Dokonali oni częściowej przebudowy, według projektu Szymona Bogumiła Zuga, na co są dowody w postaci rycin w zbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki UW. W latach 1825-1826 w jednej z oficyn mieszkał Antoni Malczewski (1793-1826), romantyk, autor pierwszej polskiej powieści „Maria”, potem mieściła się redakcja „Gazety Teatralnej”, „Zajazd Białostocki” i kawiarnia Sotera Rozbickiego. Od 1831 roku pojawili się nowi właściciele: Jakub Piotrowski i Mateusz Nowakowski, a obiekt coraz bardziej stawał się kamienicą czynszową. W pałacu lub w oficynach mieściły się m.in. fabryka guzików, hotel… Po sprzedaniu Bielańskiej przez Kossowskich można właściwie mówić o upadku i zniszczeniu obiektu, posiadającego dwie oficyny i wewnętrzny ogród.
Zapomniani Kieżgajłowie Zawiszowie
Prawdziwą funkcję pałacu – siedziby przywrócił temu obiektowi Jan Kazimierz Zawisza (1822-1887), archeolog – amator, uważany za jednego z prekursorów badań w tej dziedzinie, współzałożyciel Muzeum Przyrodniczo-Rolniczego w Warszawie, fundator konserwacji kolumny Zygmunta III Wazy. Starsza córka Zawiszy, Maria Ewa (1860-1930) w 1879 roku wyszła za Michała Piotra Radziwiłła (1853-1903); małżeństwo było bezdzietne. Maria z Zawiszów Radziwiłłowa jest uznawana za wybitną działaczkę filantropijną. Interesowała się losem dzieci, pracując na ich rzecz głównie w prawobrzeżnej Warszawie. Ufundowała m.in. przytułek dla chłopców, nie mających domu („Nazaret”).
Po śmierci męża, żyła w warunkach nader skromnych, łożąc poważne sumy na budowę kościołów. Jej największym dziełem jest ufundowanie Bazyliki Najświętszego Serca Jezusowego na ul. Kawęczyńskiej. Głęboka wiara była częścią jej postawy życiowej. Gdy nieuważny rowerzysta potrącił ją, szła do kościoła na modlitwę. Po tym wypadku zmarła.
Radziwiłłowie
Dla Michała Piotra Radziwiłła małżeństwo zawarte z Marią Ewą z Zawiszów stanowiło kolejny etap życia, w którym razem z żoną poświęcił się pracy filantropijnej, opuszczając jednocześnie rodowy Nieborów. W Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności działał od 1890 roku, a w latach 1895-1897 był jego prezesem. Budowa Bazyliki przy ul. Kawęczyńskiej była właściwie realizacją jego marzenia.
Po bezpotomnej śmierci Piotra i Marii Ewy Radziwiłłów, pałac przy Bielańskiej 14 w 1912 roku trafił do rąk ich bliskiego krewnego, księcia Janusza Radziwiłła, XIII ordynata ołyckiego, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli tej rodziny, znaczącego polityka II RP. Pałac przy Bielańskiej, o czym świadczy korespondencja, szczególnie polubiła Anna z Lubomirskich, żona Janusza. Dom ten stał się miejscem zebrań i spotkań towarzyskich wielu postaci z życia polityki i kultury, także w okresie okupacji, gdy był świadkiem działalności Radziwiłła na polu pomocy ofiarom wojny i rozmów politycznych.
Między pasami Trasy W-Z
Po powrocie z zesłania do Krasnogorska, Janusz Radziwiłł oddał pałac przy Bielańskiej 14 władzom państwowym w zamian za zaledwie dwupokojowe mieszkanko, w którym mieszkał do śmierci w 1967 roku. W pałacu Przebendowskich i Radziwiłłów przechowywany był bardzo cenny dokument – polski egzemplarz Unii Lubelskiej z 1569 roku. Architektura pałacu również zasługuje na uwagę, ze względu na owalny ryzalit z przodu, co było przykładem zaczerpniętym z kręgów austriackich i czeskich, nieczęsto stosowanych w Polsce. Wewnątrz zaś uwagę przykuwał plafon autorstwa Henryka Siemiradzkiego, który przy planowanej renowacji pałacu, zostanie zaprezentowany w formie multimedialnej.
Ciekawa jest też historia nie istniejących już oficyn pałacowych, o czym również w audycji szczegółowo opowiada Krzysztof Bąkała. Po wojnie w pałacu siedzibę miały komunistyczne związki zawodowe, potem Muzeum Lenina, a po 1989 roku obiekt służy wiedzy i kultywowaniu pamięci o polskich dążeniach niepodległościowych. Mądrą decyzją urbanistów i opiekunów zabytków, pałac nie został zburzony, a tylko – wraz z tzw. Grubą Kaśką – ominięty przez pasy ruchu drogowego Trasy W-Z.
[gallery ids="158538,158539,158541,158542,158543,158570"]
- Jan Jerzy Przebendowski (1638-1729), fundator pałacu; fot. Wikipedia
- Jak Kazimierz Kieżgajło-Zawisza (1822-1887), właściciel „Bielańskiej 14”, archeolog; 1881 rok; fot. part.pl
- Maria Ewa z Kieżgajło-Zawiszów Michałowa Radziwiłłowa (1860-1930), fundatorka Bazyliki na ul. Kawęczyńskiej, skromna mieszkanka Pragi Północ (ul. Brzeska), filantropka; fot. twoja-praga.pl
- Michał Piotr Radziwiłł, filantrop, mąż Marii Ewy z Zawiszów; fot. twoja-praga.pl
- Bazylika Najświętszego Serca Pana Jezusa na ul. Kawęczyńskiej na Pradze Północ, rok 1935, wybudowana (1907-1914) z fundacji Marii Ewy z Zawiszów Radziwiłłowej; fot. bazylika.salezjanie.pl
- Krzysztof Bąkała, kierownik Działu Edukacji Muzeum Niepodległości, badacz historii pałacu Przebendowskich i Radziwiłłów „Bielańskiej 14”; fot. P. Łoś/RDC
